Faza I – zawiązanie sporu (litis contestatio) – sformułowanie skargi powodowej, wprowadzenie przedmiotu sporu z ustaleniem formuły wątpliwości procesowej
Faza II – etap dowodowy (instrukcja sprawy) – przesłuchanie stron i świadków oraz gromadzenie ewentualnych dodatkowych dowodów służących uzasadnieniu podstawy prawnej sporu
Faza III – dyskusja sprawy – etap po zebraniu dowodów, kiedy to strony mają wgląd do akt, mogąc pisemnie odnieść się do zgromadzonego materiału dowodowego wnosząc o jego ewentualne rozszerzenie, przedstawiając uwagi do opinii biegłego oraz obrońcy węzła małżeńskiego
Faza IV – decyzja trybunału – sędziowie kolegialni lub trybunał jednoosobowy (w przypadku procesu skróconego coram episcopo) wydają wyrok, po którym następuje rozwiązanie przedmiotu sporu
Adwokat kościelny (w zakresie obejmującym jego kompetencje) może uczestniczyć w każdej z tych faz, świadcząc pomoc prawną
Przebieg postępowania w sprawie o nieważność małżeństwa Kościelnego:
- Strona powodowa posiadająca przekonanie o nieważności swego małżeństwa lub przynajmniej wątpliwość co do ważności sakramentu składa w trybunale właściwym do przeprowadzenia kanonicznego postępowania spornego tzw. skargę powodową będącą podstawą do rozpoczęcia procesu.
- Wnioskodawca oprócz złożonej skargi musi przedstawić dowody w postaci wskazania świadków potwierdzających prawdziwość treści skargi oraz innych dowodów (w przypadku istnienia takowych) jak listy, maile, fotografie, nagrania, wycinki prasowe, dokumentacja medyczna etc. Na podstawie zeznań i pozostałych dowodów orzekający w danym procesie muszą osiągnąć pewność moralną co do zaistniałych faktów.
- W przypadku przyjęcia skargi (tzn. gdy zostały spełnione wszystkie wymogi materialne i formalne), zostaje powołany skład orzekający i określona tzw. formuła wątpliwości procesowej i rozpoczyna się postępowanie dowodowe.
- Postępowanie dowodowe nosi nazwę instrukcji. W jego trakcie oprócz dowodów przedłożonych przez strony może zostać także dopuszczony dowód w postaci opinii biegłego, np. psychologa lub psychiatry, który na zlecenie sądu sporządza swoją opinię na podstawie badania, bądź w oparciu o akta sprawy.
- W ramach postępowania następuje przesłuchanie stron. Małżonek nie będący powodem może odmówić składania zeznań co nie przekreśla dalszego toku sprawy! Po uznaniu strony pozwanej za skutecznie powiadomioną i niestawieniu się jej na przesłuchanie dalsze postępowanie toczy się z pominięciem jej, choć może ona włączyć się na dalszym etapie w postępowanie.
- Przesłuchania stron i świadków nie odbywają się na jednej sali, w ramach konfrontacji właściwej procesowi cywilnemu, lecz każda z osób wezwanych przez trybunał kościelny przesłuchiwana jest oddzielnie.
- Po zakończeniu etapu instrukcji dokonuje się publikacji akt, dając stronom możliwość zapoznania ze zgromadzonymi dowodami. Strony mogą stwierdzić że materiał dowodowy jest niewystarczający i należy jeszcze przesłuchać jakiegoś świadka, uwzględnić dokument czy inny, dodatkowy dowód przedłożony w sprawie. Strona może uznać też, że materiał jest wystarczający, zamyka się wówczas postępowanie dowodowe i przystępuje do kolejnego etapu, którym jest dyskusja stron procesowych odbywana głównie w formie pisemnej.
- Końcowym etapem postępowania jest wyrok (sędziowie orzekają czy dało się udowodnić, iż małżeństwo stron zostało zawarte nieważnie).
- Wyrok I instancji jest już prawomocny, sprawy nie kieruje się więc z urzędu do trybunału apelacyjnego. Dzięki uproszczeniu procedury przez Papieża Franciszka na mocy Motu proprio „Mitis Judex Dominus Iesus” postępowanie o nieważność małżeństwa jest obecnie jednoinstancyjne, o ile wyrok nie zostanie zakwestionowany przez żadną ze stron.
- Gdyby jednak któraś ze stron zakwestionowała wyrok, sprawa kierowana jest do trybunału apelacyjnego, a stamtąd w razie kolejnej apelacji do trybunału III instancji, którym jest Rota Rzymska. Stronie powodowej przysługuje także, w razie wyroku niekorzystnego, nowe wniesienie sprawy, gdyż stan osób (a takiej natury jest proces o nieważność małżeństwa) nigdy nie przechodzi w stan rzeczy osądzonej, możliwy jest więc nowy proces sporny na warunkach określonych przez Kodeks Prawa Kanonicznego.
- Kan. 1453 KPK ściśle określa długość procesu. W I instancji nie powinien on trwać dłużej niż 12 m-cy, w II instancji sprawa winna być zbadana w ciągu 6 m-cy. Z przyczyn niezależnych od stron oraz sądu czas ten może się jednak wydłużyć (np. na skutek zwłoki w gromadzeniu i uzupełnianiu dowodów, przesunięcia przez świadków terminu przesłuchania, odrzucania wezwań do stawienia się przez współmałżonka strony powodowej czy też po prostu z racji dużej ilości wpływających do trybunału skarg powodowych etc.)
