Formuła tzw. processus brevior coram Episcopo wprowadzona przez papieża Franciszek w Liście Apostolskim Mitis iudex Dominus Iesus, ma w zamyśle prawodawcy kościelnego w uzasadnionych i ściśle określonych wypadkach znacząco ograniczyć czas trwania postępowania kanonicznego o stwierdzenie nieważności małżeństwa.
Jako że to właśnie biskup diecezjalny jest z uwagi na swoje uprawnienia i pieczę pasterską pierwszym sędzią wspólnoty wiernych, proces skrócony powierzono jego zwierzchnictwu. Zatem należy podkreślić, że w tej określonej procedurze odstępuje się od orzekania kolegialnego (trybunał trzyosobowy) na rzecz decyzja jednoosobowej.
Pośród nietaksatywnie podanych wypadków uzasadniających wszczęcie procesu skróconego podaje się “oczywistość” nieważności rozpoznaną przed złożeniem pisma skargowego (tzn. gdy udowodnienie nie wymaga przeprowadzenia skomplikowanego dochodzenia). Należy do nich zaliczyć np.:
- brak wiary, który może prowadzić do symulacji zgody małżeńskiej (tzn. wykluczenie nierozerwalności, wierności, otwarcia na potomstwo),
- anormalnie krótki czas pożycia małżeńskiego (np. zaledwie kilka miesięcy),
- aborcję dokonaną dla uniknięcia zrodzenia potomstwa (co może wskazywać na wykluczenie potomstwa, bądź patologiczną osobowość małżonka),
- pozostawanie w seksualnej relacji z osobą trzecią mające miejsce w czasie zawierania małżeństwa lub wkrótce po ślubie (co jest poważnym argumentem za wykluczeniem wierności małżeńskiej),
- podstępne zatajenie bezpłodności, poważnej choroby zakaźnej, potomstwa z wcześniejszego związku lub faktu odbywania kary pozbawienia wolności,
- zawarcie małżeństwa z przyczyny całkowicie obcej życiu małżeńskiemu (np. dla osiągnięcia określonych korzyści majątkowych lub społecznych)
- zawarcie małżeństwa wynikające z nieoczekiwanej ciąży kobiety,
- użycie przemocy fizycznej w celu wymuszenia zgody małżeńskiej,
- brak używania rozumu potwierdzony dokumentacją medyczną.
Jak wspomniano, katalog ten jest otwarty, wobec czego należy wnikliwie rozeznać przyczynę nieważności dla postawienia trafnej diagnozy i wybory odpowiedniej procedury, tym bardziej, że możemy mieć do czynienia z rozbudowaną podstawą prawną sporu, np. przedślubna niewierność w połączeniu z aborcją.
Trzeba jednak pamiętać, że diagnoza powyższych wskazań nie prowadzi do automatycznego wyboru procesu skróconego, gdyż np. ciąża kobiety nie stanowi sama w sobie przesłanki za zawarciem małżeństwa pod przymusem, rzeczona osoba mogła bowiem mimo niespodziewanych okoliczności wstąpić dobrowolnie i z ochotą w związek małżeński, a obecnie dopiero na etapie procesowym tak interpretować swą postawę by wymusić zastosowanie procedury skróconej. Dlatego konieczna jest indywidualna rewizja podstawy prawnej podlegająca ocenie wikariusza sądowego z uwagi na formalno-prawne aspekty pożycia stron, ich rys charakterologiczny, okoliczności zapoznania się i okresu przedślubnego etc. Nader istotne są dowody, ich natura, pochodzenie, czas zebrania. Pośród nich wskazuje się zwłaszcza na dokumentację medyczną czy wiarygodne i nie do podważenia zeznania świadków. Wyłącznie wikariusz sądowy może podjąć decyzję o zastosowaniu procedury skróconej.
Pośród formalnych warunków processus brevior należy wskazać na konieczność wniesienia sprawy przez oboje małżonków (lub jednego z nich za zgodą drugiej strony). Tylko obecność obojga stron w tego typu procesie gwarantuje transparentność procesową, skoro oboje zgodnie twierdzą w oczywistych przypadkach nieważności. Ryzyko sporu między małżonkami prowadzi do wyboru procedury zwykłej kanonicznego procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa.
Wniesienie sprawy, analogicznie do procesu zwykłego, odbywa się poprzez złożenie skargi powodowej, która powinna zawierać fakty, na których opiera się żądanie, a także wskazać dowody, które mogłyby być natychmiast zebrane przez sędziego; należy do niej również dołączyć ewentualne dokumenty, na których opiera się żądanie.
Po przyjęciu skargi, zakwalifikowaniu jej do rozpatrzenia w trybie skróconym oraz określeniu formuły wątpliwości, wikariusz sądowy ustanawia instruktora i asesora, a także wzywa strony i świadków na posiedzenie, które winno odbyć się w ciągu trzydziestu dni. Po zakończeniu wspomnianej sesji, strony w ciągu piętnastu dni mogą zgłosić ewentualne wnioski obrończe.
Instruktor przedstawia zgromadzony materiał (z uwagami obrońcy węzła) biskupowi. Jeżeli biskup po dokonanej konsultacji z instruktorem i asesorem, jest przekonany, co do nieważności małżeństwa, wydaje wyrok pozytywny, który winien być niezwłocznie podany stronom; w przeciwnym wypadku kieruje sprawę do zwyczajnego rozpatrzenia.
Od wyroku biskupa przysługuje apelacja do metropolity lub Roty Rzymskiej. Jeżeli jednak dostrzega się jasno, iż ma ona na celu jedynie odwleczenie rozstrzygnięcia, podlega niezwłocznemu odrzuceniu przez metropolitę lub dziekana Roty Rzymskiej. Przyjęcie apelacji skutkuje zaś jej przekazaniem do rozpatrzenia w procesie zwykłym.
