Obecność adwokata kościelnego w toku postępowania sądowego jest istotna i pożyteczna dla jego przebiegu, zachowania równowagi procesowej a zwłaszcza do zabezpieczenia praw stron procesu kanonicznego. W procesie o stwierdzenie nieważności małżeństwa obok świadczenia szerokiego doradztwa prawnego, tworzenia w uzgodnieniu z faktami pism procesowych, reprezentowania stron przed trybunałem kościelnym, adwokat kanonista stanowi wsparcie dla uczestników procesu, zwłaszcza zaś dla reprezentowanej strony powodowej bądź pozwanej. Należy pamiętać, że proces kościelny nie jest analogiczny z postępowaniem rozwodowym. Procedura kanonicznych procesów zawiera wiele odmiennych bo występujących wyłącznie w przestrzeni sądownictwa kościelnego elementów – począwszy od nazewnictwa a skończywszy na instytucjach, uczestnikach procesu, ich uprawnieniach, rygorach prawnych czy temporalnych Poza kwestiami prawnymi trzeba także podkreślić wsparcie moralne, psychologiczne czyli po prostu ludzkie ponieważ dla strony powodowej czy pozwanej proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa pociąga za sobą konieczność rewizji życia, powrotu do bolesnych wydarzeń jakie nierzadko są tłem inicjowanego postępowania. Dlatego też nie tylko dobór środków procesowych, ale też przygotowanie klienta do przejścia procedury, wyjaśnienie obcych sformułowań, uświadomienie istoty i wagi procesu, wytłumaczenie skutków prawnych wyroku, pomoc w “wyłowieniu” z emocjonalnej relacji o życiu małżeńskim istoty będącej podstawą wniesienia skargi powodowej. Odpowiedzi na pytanie: “Czy warto wziąć adwokata kościelnego?”, “Czy samemu pisać skargę powodową?”, “Po co mi adwokat kościelny?” najlepiej więc udzielić sobie w oparciu o powyższe przesłanki, świadomość własnej wiedzy o procesie, umiejętność rzeczowego przedstawienia sprawy, nastawienie psychiczne do procesu, doświadczenia innych postępowań przed sądami świeckimi.
Do praw i obowiązków adwokata należy przede wszystkim kierowanie się przepisami prawa, zachowanie lojalności wobec trybunału, udzielenie rzetelnych porad oraz zachowanie wierności w stosunku do zleceniodawcy a także jego obrona z zachowaniem wierności prawdzie obiektywnej.
Należy pamiętać, że adwokat kościelny w procesie o stwierdzenie nieważności małżeństwa potocznie nazywanej tzw. “rozwodem kościelnym”, stojąc na straży prawdy procesowej, może i powinien wypowiedzieć pełnomocnictwo stronie jeśli działa ona w sposób niegodziwy, dążąc do wyłudzenia wyroku pozytywnego.
Na różnych etapach postępowania o stwierdzenie nieważności małżeństwa prawnikowi kanoniście powierza się następujące zadania
1. Etap wstępny – mediacja
Działanie na korzyść pogodzenia małżonków realizowane np. we współpracy z duszpasterstwami czy katolickimi poradniami rodzinnymi
2. Etap przedprocesowy
Wytłumaczenie stronie / stronom / procesu celu procesu kanonicznego, jego wagi dla sytuacji sakramentalnej, możliwości wszczęcia procesu kościelnego i szans na uzyskanie wyroku pozytywnego (mierzonych zawsze w oparciu o przesłanki za nieważności i istniejące dowody na poparcie tezy o nieważności węzła)
3. Etap procesu na poziomie I Instancji
- Pomoc w analizie materiału dowodowego (od doboru środków dowodowych zależy osiągnięcie przez kolegium sędziów tzw. pewności moralnej co do wiarygodności przedstawionego opisu życia małżeńskiego i podstawy prawnej sporu. Nie wystarczy samo przeświadczenie o nieważności małżeństwa, trzeba też udowodnić, że węzeł małżeński między nupturientami czyli kandydatami do małżeństwa nie powstał).
- Decyzja o konieczności rozszerzenia postępowania dowodowego (na kolejnych etapach postępowania możliwe jest wniesienie nowych dowodów, szczególnie wówczas gdy pozyskane zostały już po wniesieniu skargi. Są to obok zeznań świadków także dowody innego rodzaju (ich katalog jest otwarty i zależny od specyfiki danej sprawy).
- Pomoc w przygotowaniu uwag obrończych (skarga powodowa lub też odpowiedź pozwanego na nią nie jest jedynym momentem, w którym strona może zabrać pisemnie głos. Swoje stanowisko wyraża też po zamknięciu etapu dowodowego.
- Pomoc w przygotowaniu repliki na uwagi Obrońcy węzła (to kolejny moment, w którym podczas procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa istotna jest rola adwokata kościelnego odpowiadającego w imieniu klienta na stanowisko obrońcy węzła małżeńskiego. To jednocześnie ostatni przejaw aktywności procesowej stron procesu przed fazą dyskusji sędziów i wydaniem wyroku.
Złożenie oświadczeń w imieniu klienta o ile adwokat jest również jego pełnomocnikiem.
4. Etap po zakończeniu I Instancji
- Omówienie środków odwoławczych od wyroku I Instancji (o ile proces zakończył się tzw. wyrokiem negatywnym czyli za ważnością węzła bądź strona pozwana kwestionuje wyrok pozytywny tj. za nieważnością małżeństwa, rolą adwokata jest rozważenie zasadności wniesienia apelacji lub też tzw. nowego wniesienia sprawy. Należy pamiętać, że nie ma dwóch takich samych procesów, każde bowiem postępowanie ma własną specyfikę zależną od podstawy prawnej, świadków, pozostałych dowodów, okoliczności pożycia stron).
- Pomoc w sporządzaniu apelacji (adwokat kościelny wskazuje miejsce złożenia odwołania tj. właściwy trybunał apelacyjny, dobiera środki dowodowe uzupełniające dotychczasowy materiał dowodowy, analizuje uzasadnienie wyroku, sprawdza jego ważność pod względem ewentualnych wad procesowych).
- Reprezentacja strony w postępowaniu apelacyjnym (proces w tzw. II instancji toczy się przed innym trybunałem niż wcześniejsze postępowanie w I instancji. I tu jednak prawnik-kanonista po uzyskaniu i złożeniu pełnomocnictwa od klienta ma możliwość występowania jako jego adwokat i pełnomocnik.
- Zdjęcie ewentualnej klauzuli wyrokowej (po uzyskaniu wyroku pozytywnego w I lub kolejnych instancjach na strony sporu może zostać nałożona klauzula (inaczej mówiąc – może być od nich wymagane przejście procedury udowodnienia iż ustał czynnik powodujący w przyszłości nieważność węzła). Rolą adwokata kościelnego jest pomoc w zdjęciu klauzuli zgodnie z wymogami prawa kanonicznego i zawartymi w wyroku warunkami.
